ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 3، خرداد 1400 ، شماره پی در پی 61

اتباع سبک زبانی خاص در ادب معاصر

صفحه (83 - 101)
فاطمه حاجی آقابزرگی ، عباسعلی وفایی (نویسنده مسئول)، رضا فهیمی
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1399

چکیده
زمینه و هدف: یکی از مباحث متداول در دستور زبان فارسی، مبحث «اتباع» است. میتوان گفت این موضوع از مواردی است که خارج از تسلّط و اختیار زبانشناسان و کاملاً با دخالت مستقیم مردم در زبان ایجاد میشود و قانون و قاعده آن نیز نه به انتخاب کارشناسی صورت گرفته و نه نظام و اسلوبی کلیشه ای، آن را ایجاد کرده است. مقالۀ حاضر پژوهشی برای شناخت روند شکلگیری و رواج اتباع در زبان و ادبیات فارسی بعنوان سبکی جدید در گفتار مردم است. در این تحقیق آثار ادبی پس از انقلاب مشروطه (که زمان اوجگیری و رواج اتباع است) مورد بررسی قرار گرفته و پس از مقایسۀ بکارگیری اتباع در سبک قدیم، تقسیمبندی تازه ای برای اتباع انجام و نامگذاری شده است؛ همچنین تأثیر احساس انسان در کاربرد اینگونه ترکیبها برای اوّلین بار بررسی شده و همراه با استخراج موارد اتباع در آثار نویسندگان و شاعران معاصر، نحوه شکلگیری و خلق این سبک زبانی و رواج آن بیان گردیده است.
روش مطالعه: روش تحقیق در این مقاله، توصیفی-تحلیلی و روش گردآوری اطّلاعات، اِسنادی (کتابخانه ای) است.
یافته ها: اتباع پیش از آنکه یک نوع ترکیب در دستورزبان باشد، سبکی خاص در گفتار است که در عصر حاضر از زبان محاوره مردم وارد سبکهای زبانی و ادبی شده است.
نتیجه گیری: تأثیرپذیری مردم از داستانها و مقاله های اجتماعی –خصوصاً در دورۀ مشروطه که مردم بسیار در امور سیاست و خواندن مقاله ها و داستانهای آن روز شرکت داشتند- تأثیر زیادی بر رواج بکارگیری ترکیب مهمل داشته است و همچنین تأثیر زبان محاوره نیز بر این آثار متقابلاً مشهود است. آثاری که زبان محاوره و نقل قول از زبان مردم کوچه و بازار را در متن خود داشته اند مانند: سیاحت‌نامۀ ابراهیم بیک، مقالات چرند و پرند دهخدا، آثار جمال‌زاده و دیگر نویسندگان، از ترکیبهای اتباعی خصوصاً مهمل بهرۀ بیشتری برده اند و نقش بسیاری در رواج این سبک زبانی داشته اند.

کلمات کلیدی
اتباع , ترکیب , اسم مهمل , سبک زبانی , دستور زبان

• اتباع و مهملات در زبان فارسی، ذاکری، مصطفی (۱۳۸۱). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• از نیما تا روزگار ما، آرین‌پور، یحیی، (۱۳۷۴). تهران: انتشارات زوّار.
• تاریخ ادبیات در ایران، صفا، ذبیح‌الله، (۱۳۶۶). چاپ هفتم، تهران: فردوس.
• تاریخ بیهقی، بیهقی، ابوالفضل، (۱۳۷۰). چاپ چهارم، تهران: خواجو.
• ترکیب در زبان فارسی، مقرّبی، مصطفی، (۱۳۷۲). تهران: توس.
• توصیف آماری، کامکاری، کامبیز (۱۳۸۸). تهران: بال.
• چرندوپرند، دهخدا، علی‌اکبر، (۱۳۹۸). چاپ ششم، تهران: باران خرد.
• چشمه روشن، یوسفی، غلامحسین، (۱۳۶۹). چاپ دوم، تهران: علمی.
• دستور توصیفی، وفایی، عباسعلی (۱۳۹۲). تهران: سخن.
• دستورزبان، انوری، حسن، گیوی، (۱۳۷۰). چاپ نهم، تهران: فاطمی. دیوان، باباطاهر، (بی‌تاریخ). چاپ دوم، تهران: محمد.
• دیوان، حافظ، شمس‌الدین (۱۳۷۳). چاپ سیزدهم، تهران: محمد.
• دیوان، رودکی سمرقندی، جعفربن محمد، (۱۳۹۳). شرح و توضیح عبدالله اکبریان راد، تهران: مهرآوید.
• دیوان، سعدسلمان، مسعود (۱۳۷۴). تهران: نگاه.
• دیوان، فرخی یزدی، میرزامحمد، (۱۳۶۰). چاپ جدید، تهران: جاویدان.
• دیوان، قبادیانی، ناصرخسرو (۱۳۷۰). چاپ چهارم، تهران: دانشگاه تهران.
• سیاحت‌نامه ابراهیم‌بیک، مراغه‌ای، حاجی زین العابدین، (۱۳۹۷). چاپ پنجم، تهران: آگه.
• شرح مثنوی شریف، فروزانفر، بدیع‌الزمان، (بی‌تاریخ). تهران: کتابفروشی زوّار.
• غلط ننویسیم، نجفی، ابوالحسن، (۱۳۷۰). چاپ سوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• فرهنگ اَتباع و اَتباع‌سازی، مشیری، مهشید، (۱۳۷۹). تهران: آگاهان دیده.
• قابوس‌نامه، قابوس بن وشمگیر، عنصرالمعالی (۱۳۶۶). چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی.
• کلیات خمسه نظامی، نظامی گنجوی، الیاس ابن یوسف، (۱۳۷۲).مطابق نسخه تصحیح‌شدۀ وحید دستگردی، تهران: نگاه.
• کلیات شمس، مولوی، جلال‌الدین محمد، (۱۳۸۷). چاپ ششم، تهران: پیمان.
• کلیات، سعدی، شیخ مصلح‌الدین، (۱۳۶۲). چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
• کلیله و دمنه، منشی، نصرالله (بی‌تاریخ). عبدالعظیم قریب، تهران: آریافر.
• گذری بر نظم و نثر فارسی، مرادی، محمدرضا، (۱۳۶۸). از ابوسلیک تا امیری فیروزکوهی. تهران: دانشگاه مازندران.
• گزیده‌ای از قطعات، اعتصامی، پروین، (۱۳۴۳). اصفهان: کتابفروشی مشعل.
• گزینۀ سخن پارسی ۱، سیستانی، فرخی (۱۳۷۷). چاپ نوزدهم، تهران: صفی‌علیشاه.
• ماهی سیاه کوچولو، بهرنگی، صمد (۱۳۸۵). تهران: جامه‌دران.
• مجموعه اشعار نیمایوشیج (۱۳۶۲). چاپ دوم، تهران: صفی‌علیشاه
• . مدیر مدرسه، آل احمد، جلال، (۱۳۹۱). تهران: کتاب نشر.
• مهملات، شیدا، میرزاعباس خان (۱۳۱۳). مجلۀ دانشکده اصفهان. سال دوم. شمارۀ 4.
• نامۀ باستان، کزازی، میرجلال‌الدین (۱۳۸۶). چاپ ششم، تهران: سمت.
• هشت کتاب، سپهری، سهراب، (۱۳۶۶). چاپ ششم، تهران: کتابخانۀ طهوری.
• یکی بود یکی نبود، جمال‌زاده، محمدعلی، (۱۳۲۰). تهران: نشرالکترونیک (بهمن ۸۸).